RAM aslında bir bilgisayardaki en değerli bileşenlerden biridir çünkü birçok donanımla bağlantı halindedir. Lakin birçok tüketici bilgisayar toplarken ehemmiyet sırası açısından bellekleri art sıralara muharrir. Genelde insanların değer verdiği tek şey kapasitedir. Bellek ölçüsü kıymetli olsa da aslında dikkat edilmeyen birçok ayrıntı var. Frekans suratları çok kıymetli. Öte yandan, RAM performansını ve verimliliğini belirleyen zamanlama bedelleri de değerli.
Frekans, RAM’in çalışmak üzere derecelendirildiği saat suratını tanımlayan hayli kolay bir kıymettir. Eser sayfalarında büyük puntolarla reklamı yapılıyor ve yüksek frekanslar her vakit güzeldir. DDR5 teknolojileriyle birlikte artık 8000 MHz’in üzerine çıkan eserler görmeye başladık. Üstelik overclock denemeleriyle birlikte 10.000 MHz, yani beş haneli bariyerlerin üzerine çıkıldığını görüyoruz.
- RAM Nasıl Tasarlanır? Belleklerde Rank Nedir?
- RAM Alırken Dikkat Edilmesi Gerekenler
Hikayenin öteki tarafında ise çok daha karmaşık olan gecikme müddetleri (zamanlamalar) var. Kimi PC kullanıcılarının bildiği üzere birçok zamanlama parametresi var ve bunları anlamak sahiden sıkıntı. Meraklanmayın, her şeyi mümkün olan en yalın haliyle anlatmaya çalışacağız.
Frekans suratları daha çok göz önünde olsa da gecikme mühletleri de hem RAM hem sistem performansı ve kararlılığı üzerinde büyük rol oynuyor. Zamanlamalar bir RAM çipi üzerindeki çeşitli ortak süreçler ortasındaki gecikmeyi ölçmekte. Bilgi süreç dünyasında gecikmeleri asla istemeyiz. Bu gecikmeler, süreçler ortasında meydana gelen aksaklıkları, gecikme müddetlerini söz ediyor ki makul bir sonun ötesine geçerse RAM’in performansı önemli biçimde olumsuz etkilenebilir.
RAM zamanlaması saat döngüsü cinsinden ölçülür. Bir RAM kitinin eser sayfasında 16-18-18-38 üzere görünen “-” simgesi ile ayrılmış bir dizi sayı görmüş olabilirsiniz. Bu sayılar RAM kitinin zamanlamalarını bir bütün halinde temsil ediyor.
Doğal olarak, her vakit gecikmelerden kaçındığımız için zamanlamalar kelam konusu olduğunda daha düşük kıymetler her vakit daha güzeldir. RAM kutusunda, teknik özellikler sayfasında yahut perakendecilerde gördüğünüz bu dörtlü numaralandırma “Birincil Zamanlamalar (Primary Timings)” olarak bilinir ve gecikme üzerinde değerli tesirleri vardır. Öbür alt zamanlamalar da görebilirsiniz fakat şimdilik birincil zamanlamalardan bahsedeceğiz.
Herhangi bir eser listesinde yahut ambalaj üzerinde zamanlamalar 4 ana zamanlamaya karşılık gelen tCL-tRCD-tRP-tRAS biçiminde listelenir. Bu dörtlü set, RAM kitinin gerçek gecikmesi üzerinde en büyük tesire sahip ve sürat aşırtma sırasında da odak noktası. Uzun lafın kısası, “16-18-18-38” formundaki sayılar bize direkt birincil zamanlama pahalarını gösterir.
CAS Gecikmesi (CAS Latency-tCL/CL/tCAS)
CAS Latency en bariz birincil zamanlama olarak bilinir ve belleğe bir sütun adresi gönderilmesi ile karşılık olarak bilginin başlaması ortasındaki döngü sayısı olarak tanımlanır. Diğer bir deyişle, yaygın olarak karşılaştırılan ve en çok reklamı yapılan zamanlama bedelidir.
Peki bize hangi kıymeti veriyor? CAS, gerçek satırın esasen açık olduğu bir DRAM’den belleğin birinci bitini okumak için gereken döngü sayısıdır. CAS Gecikmesi, minimumları temsil eden öbür sayıların bilakis kesin bir sayıdır. Bellek ve bellek denetimcisi ortasındaki ortak bir kıymettir.
Esasen CAS Gecikmesi, belleğin CPU’ya cevap vermesi için geçen müddettir. CAS’ı tartışırken göz önünde bulundurmamız gereken diğer bir faktör daha var zira CL tek başına bedellendirilemez. CL pahasını RAM’in transfer suratına bağlı olarak nanosaniye cinsinden söz edilen gerçek vakte dönüştüren bir formül kullanmamız gerekir.
- Formül (CL/Transfer Hızı) x 2000 halinde.
Bu formülü kullanarak 3200 MHz’de CL16 ile çalışan bir RAM kitinin gerçek gecikme müddetinin 10ns olacağını belirleyebiliriz. Böylece artık değerleri farklı frekanslara ve zamanlamalara sahip kitler ortasında karşılaştırabiliriz. Kolay formda özetleyecek olursak, daha düşük ns pahasına sahip olan bellek daha uygun sonuçlar verir.
RAS – CAS Gecikmesi (tRCD)
RAS’tan CAS’a okuma/yazma süreçlerindeki potansiyel gecikmeyi ifa eder. RAM modülleri adresleme için ızgara tabanlı bir tasarım kullandığından, satır ve sütun numaralarının kesişimi makul bir bellek adresini gösterir. tRCD, bir satırı açmak ve bir sütuna erişmek için gereken asgarî saat döngüsü sayısıdır.
Herhangi bir etkin satırı olmayan bir DRAM’den belleğin birinci bitini okuma müddeti, tRCD + CL biçiminde ek gecikmeler gerektirmekte. tRCD, kolay haliyle RAM’in yeni adrese ulaşması için gereken asgarî mühlet olarak düşünülebilir.
Row PreCharge Time (Satır Ön Şarj Süresi-tRP)
Yanlış bir satırın açılması durumunda (sayfa kaçırma olarak bilinen şey), satırın kapatılması (ön şarj) ve bir sonraki satırın açılması gerekir. Lakin bu ön şarjdan sonra bir sonraki satırdaki sütuna erişilebilir. Bu nedenle, toplam mühlet tRP + tRCD +CL’ye çıkar.
Teknik olarak, bir satırı boşta bırakmak yahut kapatmak için ön şarj komutunun verilmesi ile farklı bir satırı açmak için aktifleştirme komutu ortasındaki gecikmenin ölçümünden kelam ediyoruz. tRP, ikinci sayı olan tRCD ile birebirdir zira her iki süreçte de gecikmeyi birebir faktörler tesirler.
Row Active Time (Satır Faal Süresi-tRAS)
“Activate to Precharge Delay” yahut “Minimum RAS Active Time” olarak da bilinen tRAS, bir satır etkin komutu ile ön şarj komutunun verilmesi ortasında gereken asgarî saat döngüsü sayısıdır. Bu paha tRCD ile örtüşür ve SDRAM modüllerinde tRCD+CL bedelini verir. Öteki durumlarda ise yaklaşık olarak tRCD+2xCL kıymetinin karşılığıdır.
tRAS, bir satırın düzgün bir biçimde bilgi yazmak için açık kalması gereken asgarî döngü ölçüsünü ölçer.
Komut Oranı (CR/CMD/CPC/tCPD)
Ayrıca sürat aşırtma sırasında sıklıkla gördüğünüz ve Komut Oranını (Command Rate) tabir eden makul bir -T son eki vardır. AMD, bu oranı bir DRAM yongasının seçilmesi ile bir komutun yürütülmesi ortasındaki döngü cinsinden müddet olarak tanımlıyor. Bu mühlet 1T ya da 2T’dir. 2T CR, daha yüksek bellek saatleri ya da 4-DIMM yapılandırmalarında kararlılık için çok yararlı olabilir.
CR bazen Komut Dönemi (Command Period) olarak da isimlendirilebiliyor.. 1T daha süratli olsa da, 2T makul senaryolarda daha kararlı olabilir. Eşsiz -T gösterimine karşın öbür bellek zamanlamaları üzere saat döngüsü cinsinden de ölçülür. İkisi ortasındaki performans farkı fazla kıymetli değildir, yani göz arkası edilebilir.
Zamanlamalar=gecikme pahaları demek. RAM’in farklı süreçleri ortasında daha düşük bir gecikme manasına geldiğinden daha düşük zamanlamalar daha düzgündür. Frekansta olduğu üzere, karşılık süresindeki iyileştirmelerin CPU üzere öbür bileşenlerin suratları yahut belleğin kendisinin genel saat suratı tarafından büyük ölçüde engelleneceği bir yarar noktası vardır. Bellek zamanlaması öteki bileşenlerin çalışma biçimini direkt tesirler. Ayrıyeten bellek frekansı ile direkt temaslıdır. Gecikme müddetlerini keyfimize nazaran çok düşük düzeylere getiremeyiz.
Öte taraftan, muhakkak bir RAM modelinin zamanlamasının düşürülmesi üretici tarafından ekstra gruplama gerektirebilir, bu da daha düşük randıman ve daha yüksek maliyete yol açabilir. Daha düşük RAM zamanlamaları ekseriyetle RAM performansını artırır. Aşağıdaki kıyaslamalarda görebileceğimiz üzere, daha düşük genel zamanlamalar (özellikle CAS Gecikmesi) performansa olumlu tesir eder.
Bu ortada, kaydedilen performans iyileştirmeleri iş yüküne bağlı olarak değişebilir. Örneğin oyunlarda performans farkını pek algılayamazsınız, fakat bir render uygulamasında farklar hissedilebilir.
RAM frekansı ve zamanlamalar birbiriyle temaslıdır. Piyasada yaygın olarak satılan RAM kitlerinde her iki pahanın en düzgününü bir ortada bulmak zordur, bulsanız bile fatura biraz kabarık olacaktır. Genel olarak, bellek frekansı arttıkça üreticiler bunu bir halde telafi etmek için zamanlamaları gevşetmek zorunda kalır. Yani gecikme mühletleri birer adım üst çekilir.
Performans kelam konusu olduğunda çoğunlukla frekans, zamanlamalara nazaran daha ağır basar. Lakin zamanlamalar çok yüksekte performans olumsuz etkileneceğinden, yüksek frekanslı bir kit için yüksek meblağlar ödemek mantıklı olmayabilir. Hepsinin özeti, ikisi ortasında bir istikrar kurmak gerekiyor.
Örneğin DDR4 3200 MHz CL16 ve DDR4 3600 MHz CL18 RAM tercihi konusunda birçok tartışma yapılabilir. Birinci bakışta 3600 MHz’lik kit daha görünebilir lakin biraz evvelki formülü uyguladığımızda öykü farklı bir hal alıyor. Formülü tekrar hatırlayalım: (CL/Transfer Hızı) x 2000.
Bir hesaplama yaptığımızda her iki bellek tipi de 10ns’lik tıpkı gecikme mühletini veriyor. Evet, alt zamanlamalarda ve RAM’in yapılandırılma biçiminde öbür farklılıklar da var. Fakat suratların genel olarak benzeri olması nedeniyle daha değerli olan 3600 MHz’lik bellekler daha mantıksız görünmeye başlıyor.
Zamanlamalarda olduğu üzere, frekansta da kısa müddette azalan getiri noktasına ulaşıyoruz. Ryzen 7000 serisi öncesi AMD platformları için “DDR4 3600 MHz CL16” tatlı nokta olarak kabul ediliyor. Eğer 4000 MHz üzere daha yüksek bir frekansa geçersek yalnızca zamanlamalar kötüleşmekle kalmaz, B450 üzere orta düzey yonga setleri için anakart takviyesi bile sorun olabilir.
Sadece bu da değil. Ryzen çiplerde Infinity Fabric Clock ve Memory Controller Clock, mümkün olan en düzgün sonuçlar için DRAM frekansı ile 1:1:1 oranında senkronize edilmeli. 3600 MHz’in ötesine geçmeye başladığımızda senkronizasyon bozulmaya başlıyor. Bu durum gecikmenin artmasına, genel istikrarsızlığa ve etkisiz frekansa yol açarak her şeyin alt üst olmasını sağlıyor.
Uzun lafın kısası, frekans ve gecikmeler için bir tatlı nokta belirlenmeli. CL16 yahut CL15 üzere daha sıkı zamanlamalarda 3200 MHz yahut 3600 MHz üzere makul frekanslara bağlı kalmak en güzelidir.
GPU ve CPU üzerinde overclock yapmak vakit isteyen bir iş. Lakin RAM ile sürat aşırtma yapmak daha hudut bozucu ve daha fazla sabır gerektiriyor. Bu süreçteki temel kural kolay: Zamanlamaları birebir tutarken mümkün olan en yüksek frekansı elde etmeye çalışırız. Hatta en düzgün sonucu elde etmek için frekansları yükseltirken birebir vakitte zamanlamaları da biraz aşağı çekmeyi deneriz. Lakin denemelerde birçok sıkıntıyla karşılaşırız, farklı kıymetler deneyerek saatler harcarız.
RAM (Random Access Memory), sistemin en hassas bileşenlerinden biridir ve çoklukla manuel ayarlamaları pek beğenilen karşılamaz. Bu nedenle, RAM üreticileri platforma bağlı olarak XMP, EXPO yahut DOCP olarak bilinen evvelden hazırlanan sürat aşırtma profillerini kullanıyor. Bu teknolojileri BIOS üzerinden etkilen hale getirmemiz yetiyor ve sonrasında gerimize yaslanıyoruz. RAM ve anakart üreticileri, bu profilleri evvelce test ederek bir onaydan geçiriyor. Ayrıyeten kullanıcının gereksinim duyduğu en uygun performansı en stabil halde sunmaya çalışıyorlar.
Eğer AMD Ryzen bilgisayarınızda manuel overclock yapmak istiyorsanız, “1usmus” isimli tecrübeli bir PC meraklısı tarafından hazırlanan DRAM Calculator for Ryzen uygulamasına göz atabilirsiniz. Direkt bu yazılıma nazaran overclock yapmasanız bile bedeller açısından genel fikir sahibi olabilirsiniz.
Hız aşırtma yapmak sonraki kararlılık testlerine nazaran daha kolaydır. Sistemin kararlı formda çalıştığını görmek için gerçek testler yapmamız gerekiyor. Bu süreç uzun vakit alabilir, birçok çökme yaşanabilir yahut kararsızlıklar görebiliriz.
Son sözlere geçiyoruz. Bir RAM satın alırken frekans, zamanlamalar ve fiyat ortasında bir istikrar kurmalıyız. Her vakit söylediğimiz üzere, öğrenmek istediğiniz ayrıntılar varsa yahut bir eser alırken aklınızda soru işaretleri oluşuyorsa Technopat Sosyal‘de süratlice husus açabilirsiniz.
